12 listopada. Mieli się znowu spotkać. Tak jak to było kilka miesięcy temu na szczycie G20 – w kuluarach. Putin i Trump mieli porozmawiać tym razem na marginesie szczytu APEC w Wietnamie. O najważniejszych problemach: sytuacji w Syrii, uregulowaniu na wschodzie Ukrainy i o północnokoreańskich rakietach. Ale do kuluarowych rozmów dwóch prezydentów nie doszło.

W zeszłym tygodniu z dnia na dzień, w miarę zbliżania się terminu planowanego spotkania Putin-Trump rosyjskie media coraz głośniej dęły w rożek triumfalizmu. Bo choć już jakiś czas temu okazało się, że Trump nie spełnia pokładanych w nim nadziei Kremla, to jednak znowu zapaliło się wątłe światełko w tunelu: powstała sytuacja, by podjąć debatę, przedstawić swoje warunki i jakoś się ułożyć. Protokół rozbieżności jest bardzo długi, ale od czegoś trzeba zacząć – przekonywali komentatorzy, grzejący silniki przed spotkaniem. Spodziewano się co najmniej ocieplenia atmosfery; prezydenckie rendez vous przedstawiano jako dowód na to, że USA bez Rosji nie są w stanie rozwiązać ani jednego problemu światowej polityki. Jak głośny policzek zabrzmiał więc komunikat strony amerykańskiej, że do spotkania nie dojdzie.

Po stronie rosyjskiej nastąpiła konsternacja. Na pudrowanie tego amerykańskiego afrontu kremlowscy propagandyści najwyraźniej nie byli przygotowani. Gdy głos w tej sprawie zabrał sam Putin, powiedział z krzywym uśmiechem, że „ukaże tych, którzy zawinili”; tłumaczył, że zaważyły kwestie protokolarne, że ekipom nie udało się wnieść odpowiednich zmian w harmonogramy obu liderów, no i wyszło, jak wyszło. Ale „nic strasznego się nie stało”, bo on z Trumpem zdążył i tak wszystko omówić w trakcie posiedzenia plenarnego. Nawet oświadczenie w sprawie Syrii podpisali.

W rosyjskich mediach nastał czas drobiazgowego opisywania tego, co działo się na szczycie w Wietnamie. Jedna strona, obsługująca Kreml, z żarem donosiła, że jednak przywódcy się podczas imprez szczytu spotkali, porozmawiali, wprawdzie tylko mimochodem, w biegu, ale przecież jakże sympatycznie się do siebie Putin i Trump odnieśli, gdy obok siebie pozowali do wspólnej fotografii. Popularna gazeta „Komsomolskaja Prawda” w wazeliniarskim zapędzie informowała nawet o tak doniosłym wydarzeniu jak to, że Trump „dotknął ramienia Putina”. Strona krytyczna wobec Kremla bezlitośnie wyszydzała usiłowania Putina, by Trump zwrócił na niego uwagę. Jeden z twitterowiczów napisał lapidarnie o tym dziwnym rosyjskim kontredansie: „Trochę śmiesznie: Trump ucieka przed Putinem, bo u niego w domu toczy się śledztwo, wyjaśniające, jak wyglądały jego powiązania z Putinem, a Putin koniecznie chce się do Trumpa przytulić, bo inaczej w domu nikt go nie będzie poważać”. Cytowano też bajkę o Kopciuszku: – „Och, książę na mnie popatrzył dwa razy”.

Dalej też było jak w bajce. Trump na swoim koncie twitterowym napisał, że wierzy Putinowi, gdy ten powiada, że Rosja nie ingerowała w amerykańskie wybory. Wierzy i już. Taki stan świadomości nie trwał jednak zbyt długo – kilka godzin później prezydent USA na konferencji prasowej w Hanoi oświadczył: „Co do tego, czy ja wierzę czy nie wierzę. Jestem razem z amerykańskimi służbami specjalnymi, szczególnie w obecnej sytuacji. […] A to, w co wierzy Putin, jest tym, w co wierzy Putin”.

Gra na światowej szachownicy toczy się dalej. Ale czy manewry związane z umawianiem i zrywaniem spotkania Trumpa z Putinem nie świadczą o czymś, o czym rosyjska propaganda chciałaby zapomnieć, wymazać, zamazać? A mianowicie, że sprawy świata mogą być rozwiązane bez udziału Rosji, że jej udział sprawy komplikuje, a nie pozwala je rozwiązać. I choć Trump osobiście ma słabość do druga Władimira, to amerykański establishment nie zamierza popuszczać, uważnie prześwietla powiązania ekipy prezydenta z Rosją i rosyjskie zaangażowanie w wybory w USA. Rosyjska oferta okazuje się w tym kontekście nieciekawa.

5 listopada. Ustanowiony kilkanaście lat temu jako oficjalne święto państwowe Dzień Jedności Narodowej jeszcze nie dotarł do powszechnej świadomości społecznej Rosjan. O tym, jak nazywa się obchodzony 4 listopada prazdnik, wie 39% badanych przez pracownię socjologiczną FOM. 7% uważa, że to Dzień Niepodległości, 4% – że rocznica rewolucji październikowej. Może to ostatnie skojarzenie pojawiło się znowu dzięki przypadającej w tym roku okrągłej setnej rocznicy bolszewickiego przewrotu. W mediach społecznościowych komuniści i ich sympatycy lansowali tezę, aby i 7 listopada na powrót stał się czerwoną kartką w kalendarzu. Ale postulat zawisł w próżni – Kreml w ogóle niespecjalnie pali się do świętowania rocznicy rewolucji, a już tym bardziej do przywracania zniesionych świąt. O tym, dlaczego tak jest, napiszę przy innej okazji niebawem. Teraz wróćmy do tematu 4 listopada i poszukiwania sposobu obchodzenia tego dnia.

Według badań innej pracowni – Centrum Lewady – 57% Rosjan nie zamierza świętować ani 4, ani 7 listopada; zaledwie 15% zadeklarowało, że będzie obchodziło 4 listopada. Kreml ułatwił niektórym decyzję, co zrobić z czasem wolnym i zorganizował koncert na stadionie Łużniki w Moskwie. Pracownicy sfery budżetowej mieli obowiązek stawić się na imprezie, by dać wyraz poparciu dla słusznej linii władz. Zwieziono 130 tysięcy ludzi. Przez kilka dni poprzedzających puting na stadionie w mediach społecznościowych międlono domniemania, że prezydent wykorzysta ten spęd, aby ogłosić coś ekstra ważnego. Być może zadeklaruje start w wyborach. Niemniej żadnego wystąpienia Putina nie było. Nawet samego Putina nie było. Prezydent wybrał odwiedzenie wystawy w Maneżu w towarzystwie głów związków wyznaniowych. Zdjęcia z oficjalnych obchodów z różnych rosyjskich miast można obejrzeć m.in. tu: http://www.rbc.ru/photoreport/04/11/2017/59fd9a0c9a7947f25193195f

Jeszcze kilka lat temu najważniejszym wydarzeniem Dnia Jedności Narodowej były manifestacje urządzane przez nacjonalistów, którzy zawłaszczyli sobie to święto. Od 2014 roku ten nurt coraz bardziej rwie się i zanika. Widoczne to było już wyraźnie w ubiegłym roku – rozłam w ruchu nacjonalistycznym, jaki nastąpił na okoliczność stosunku do wojny w Donbasie, znacznie osłabił energię zuchów spod różnych zakrzywionych znaków (pisałam o tym na blogu http://labuszewska.blog.tygodnikpowszechny.pl/2016/11/06/gdy-nieswieci-maszeruja/).

Tegoroczny marsz w peryferyjnej dzielnicy Moskwy Lublino zgromadził kilkaset osób, ale nawet w tak nielicznym składzie doszło do podziału i awanturki. Oddzielnie zebrali się zwolennicy Noworosji i walki po stronie donbaskich separatystów, oddzielnie ci, którzy też wyrażają chęć walki, ale po stronie Ukrainy. A niektórzy nie przyszli wcale, bo – jak mówili organizatorzy marszu – „boją się represji w stosunku do nielojalnych [wobec Kremla] nacjonalistów” (ciekawy fotoreportaż z wydarzenia można obejrzeć tu: https://www.novayagazeta.ru/articles/2017/11/04/74457-russkiy-marsh-2017). Część podzielonego nacjonalistycznego towarzystwa wybrała rewolucyjne hasła Wiaczesława Malcewa (grupa Artpodgotowka, uznana w Rosji za ekstremistyczną, zakazana), który na 5 listopada zapowiedział rewolucję. Na to hasło zareagowała spora grupa. Dziś w Moskwie niedaleko Kremla zatrzymano około trzystu osób, związanych z Artpodgotowką. Sprawa w toku. Na razie nikomu nie przedstawiono zarzutów.

Z okazji Dnia Jedności Narodowej lider Czeczenii Ramzan Kadyrow ogłosił konkurs na najlepszy wiersz poświęcony Władimirowi Putinowi. Nagrodą ma być iPhone. Zgłosiło się co najmniej kilkudziesięciu wierszokletów. Największy zasięg rażenia miało arcydzieło zawodnika mieszanych sztuk walki Aleksandra Jemieljanienki. Niezmieszany Jemieljanienko wylał mnogie hektolitry wazeliny (gdyby ktoś chciał zaryzykować nura w tę substancję, to poemat można przeczytać na Instagramie zawodnika https://www.instagram.com/p/BbERM_AFg4V/?taken-by=alexemelyanenko; uprzedzam, że nikogo nie będę z tej topieli wyciągać). Tematem niektórych utworów poetyckich była ostatnia inicjatywa hokeisty Owieczkina, który rzucił hasło tworzenia Putin Team. Do drużyny Putina już akces zgłosiła reprezentacja Rosji w gimnastyce.

1 listopada. O tych, którzy pożegnali się z nami w ostatnim roku.

Ambasador Rosji w Ankarze, Andriej Karłow zginął w grudniu 2016 roku, zastrzelony przez tureckiego fanatyka, podczas uroczystości otwarcia wystawy fotografii „Rosja oczami Turków”.  Zamach na rosyjskiego ambasadora wywołał szok i spowodował jeszcze większe napięcie na linii Moskwa-Ankara. Zamachowiec wykrzyczał całemu światu, że kula w głowę rosyjskiego dyplomaty to zemsta za zbrodnie w Aleppo, syryjskim mieście, o które przez długi czas toczyły się zażarte walki, w którym ginęli cywile, które cierpiało (o tym zamachu pisałam w blogu: http://labuszewska.blog.tygodnikpowszechny.pl/2016/12/20/zabojstwo-w-ankarze/). Drugim rosyjskim dyplomatą, który odszedł nagle, na posterunku, był Witalij Czurkin, przedstawiciel Rosji w ONZ. Wsławił się – a właściwie antywsławił – ostrą polemiką wokół wojny rosyjsko-gruzińskiej w 2008 roku, zgłaszaniem weta podczas posiedzeń Rady Bezpieczeństwa wobec rezolucji odnoszących się do aneksji Krymu, referendum na Krymie, ostrzału Mariupola, powołania trybunału w sprawie wyjaśnienia okoliczności zestrzelenia boeinga nad Donbasem. Był lojalnym wykonawcą cynicznej polityki Kremla, sprawny, inteligentny, bez skrupułów. Zmarł nagle, najprawdopodobniej na atak serca.

Zostańmy jeszcze na scenie politycznej. Choć ci, o których za chwilę napiszę, nie mieli z nią związków bezpośrednich, a rodzinne. Mam na myśli troje potomków osób odgrywających w przeszłości ważną rolę w życiu politycznym ZSRR/Rosji. W marcu odszedł w wieku 94 lat Stepan Mikojan, syn Anastasa, jednego z najbliższych współpracowników Stalina. Stepan był lotnikiem („stalinowskim sokołem”), ambicji politycznych nie przejawiał. Chętnie natomiast występował w mediach, a także w licznych filmach poświęconych historii XX wieku. Opowiadał o swoim ojcu, człowieku, który na szczytach władzy utrzymał się bodaj najdłużej – był ważną figurą za Stalina, przetrwał niewzruszenie odwilż Chruszczowa, przydał się jeszcze za wczesnego Breżniewa.

24 maja zmarł reżyser teatralny Aleksandr Burdonski, wnuk Józefa Stalina, syn Wasilija Stalina i Galiny Burdonskiej (małżeństwo się rozpadło, Galina odeszła od męża z powodu jego rozwiązłości i pijaństwa). Początkowo Aleksandr nosił nazwisko Stalin, potem jednak przybrał nazwisko matki. Jak wyjaśniał w wywiadach, z dziadkiem nic go nie łączyło, zobaczył go dopiero w trumnie podczas pogrzebu, a nazwisko matki pozwalało mu spokojnie pracować w teatrze. Związany był z prestiżową szkołą teatralną GITIS, gdzie był wykładowcą, przez wiele lat pracował jako reżyser w Teatrze Armii Rosyjskiej w Moskwie. Zmarł na chorobę nowotworową w wieku 75 lat. Spoczął na cmentarzu Wagańkowskim w Moskwie, gdzie pochowana jest też jego matka.

Julia Chruszczowa, wnuczka (i córka – zaraz wyjaśnię ten paradoks) Nikity Chruszczowa z polityką nie miała też nic wspólnego, choć jako osoba spokrewniona z politykiem zajmującym eksponowane stanowiska odczuła jej bicz i na własnej skórze. Ojciec Julii, Leonid Chruszczow, syn Nikity z pierwszego małżeństwa, był lotnikiem, w 1943 r. zaginął (wokół okoliczności tego zaginięcia krążyły różne opowieści, m.in. twierdzono, że Leonid został zestrzelony, dostał się do niewoli, został z niej wykradziony/uwolniony, w ZSRR stanął przed sądem i dostał czapę), Julia miała wtedy trzy lata. W tym samym roku matka Julii, Lubow Sizych, została aresztowana pod zarzutem szpiegostwa, skazana na karę dziesięciu lat łagru i zesłanie. Dziewczynkę, której groziła tułaczka po domach dziecka dla potomstwa wrogów ludu, adoptował dziadek, Nikita Siergiejewicz. Dziecko rosło w przekonaniu, że jej rodzicami są dziadkowie. Julia Chruszczowa była dziennikarką, potem odeszła z zawodu, jak mówiła, rozczarowana tym, że w sferze tej jest tak dużo kłamstwa. Pewnego czerwcowego dnia przechodziła przez tory kolejowe na stacji Słoneczna w Moskwie, nie usłyszała zbliżającego się pociągu. Miała 77 lat.

Odnotuję jeszcze odejście dwóch Aleksiejów – wybitnych aktorów. Aleksiej Batałow należał do grona aktorów absolutnych, takich, którzy na ekranie stają się w stu procentach graną przez siebie postacią, wcielają się idealnie i na zawsze zostają w pamięci widzów. Wspomnę tu tylko trzy z jego ról – Borys Borozdin w „Lecą żurawie” Kałatozowa, gdzie partnerował Tatianie Samojłowej (scena, gdy ginie wśród brzóz i ma wizję ślubu z Weroniką, to mistrzostwo świata), Gurow w „Damie z pieskiem” i Gosza w „Moskwa nie wierzy łzom”. Było jeszcze wiele ról, prześwietnych, niepodobna wszystkie wymienić. Był też posiadaczem wspaniałego głosu, którego użyczał postaciom filmów animowanych. Ktoś powiedział, że jego głos powinien być przepisywany przez lekarzy na receptę pacjentom, którzy cierpią na rozstrój nerwowy – miał bowiem właściwości kojące. Drugi z Aleksiejów – Aleksiej Pietrienko – mówił o sobie, że jest późnym jabłkiem, takim, które dojrzewa długo i pojawia się na stole dopiero głęboką jesienią. Najważniejsze kreacje aktorskie rzeczywiście zagrał jako dojrzały mężczyzna. To przede wszystkim Grigorij Rasputin w filmie Elema Klimowa „Agonia” (1981) i kupiec Knurow w przebojowym „Gorzkim romansie” Eldara Riazanowa (1984).

RIP.

28 października. Zwykle pod koniec roku rozpisuje się konkursy na „coś tam roku”. W rosyjskim konkursie na słowo roku powinno wygrać słowo „sankcje”, a jeszcze lepiej całe wyrażenie „sankcje nam nie szkodzą”.  Nie ma dnia, aby słowo „sankcje” nie pojawiło się w licznych formach w doniesieniach rosyjskich agencji, wypowiedziach polityków, artykułach prasowych, serwisach radiowych, wiadomościach telewizyjnych, programach publicystycznych i tak dalej. Akcent propagandowy położony jest na wykazanie, że te sankcje to Zachód może sobie włożyć między bajki, bo one Rosji szkody nie wyrządziły, za to dla Zachodu stanowią bez mała śmiertelne zagrożenie. Zaraz w drugim zdaniu pojawia się przeczące powyższemu wywodowi wezwanie, aby sankcje znieść co prędzej, bo one nie są fajne i trudno z nimi żyć. Tymczasem w procesie wprowadzania sankcji wobec Rosji na razie końca nie widać.

Departament Stanu USA właśnie opublikował listę rosyjskich firm, z którymi nie należy współpracować. Wśród trzydziestu kilku podmiotów znalazły się głównie koncerny produkujące broń i sprzęt wojskowy, a ponadto Federalna Służba Bezpieczeństwa, wywiad cywilny i wojskowy. Sankcje to rezultat podpisanej przez prezydenta Trumpa w sierpniu ustawy o wprowadzeniu dodatkowych sankcji wobec Rosji (a także Iranu i Korei Północnej). Listę ma zatwierdzić Kongres, dopiero wtedy nabierze ona mocy urzędowej. Większość firm wymienionych w spisie już jest objęta sankcjami USA i UE, ale część znalazła się w tym miłym towarzystwie po raz pierwszy.

BBC w obszernym materiale, poświęconym sankcjom, na pytanie: Czy sankcje można obejść?, odpowiada twierdząco. Zdaniem cytowanych przez to źródło ekonomistów, sankcje nie będą miały natychmiastowego, gwałtownego i decydującego wpływu na rosyjską gospodarkę, niemniej przyczynią się do dalszego pogłębiania niekorzystnych zjawisk, takich jak spowolnienie. „Inwestorzy będą ostrożniejsi, co na pewno doprowadzi do zmniejszenia poziomu inwestycji w Rosji. Analitycy S&P policzyli, że sankcje nie spowodują pogorszenia perspektyw rosyjskiej gospodarki, bo są one i tak ogólnie słabe”.

Kreml ustami sekretarza prasowego prezydenta wyraził dyżurne zaniepokojenie, a przebywający właśnie w Ameryce minister przemysłu i handlu zapewnił, że rosyjska gospodarka już dawno adoptowała się do warunków sankcyjnych. Jednym słowem – władze Rosji płyty nie zmieniają i w jednej zwrotce zarówno śpiewają o pożytkach z sankcji dla rosyjskiej gospodarki, jak i dołączają prośbę o ich zniesienie, bo one szkodzą, że strach. Ale jednocześnie natychmiast podpisują też prolongację zakazu wwozu do Rosji szeregu produktów żywnościowych z UE. I też rozszerzają listę sankcyjną. Teraz już na terytorium Federacji Rosyjskiej nie wjadą europejskie i amerykańskie żywe świnie, konie, muły, osły, owce i kozy. Zakazano także przywozu tłuszczu z tych zwierząt. Taka to symetria. Drżyjcie osły i kozy.

Abstrahując od losów zwierzęcych tłuszczów, na linii Moskwa-Waszyngton i bez tej niezdrowej produkcji jest dość powodów do kwasu. W USA nadal toczy się Russiagate – prokurator Robert Mueller przedstawił dowody obciążające kilka osób z otoczenia Trumpa o sprzyjanie wpływom Rosji, a specjalnie utworzona ława przysięgłych właśnie je przyjęła. Szczegółów jeszcze nie znamy, są utajnione.

22 października. Minister obrony Siergiej Szojgu podczas niedawnej wizyty w Izraelu wspomniał, że „operacja wojsk rosyjskich w Syrii dobiega końca”. Pod koniec września po rozmowach w Ankarze z prezydentem Turcji Erdoganem Putin mówił, że „powstały warunki do zakończenia wojny w Syrii”. Potem w jednym z wystąpień zachęcał społeczność międzynarodową, by „zastanowiła się nad tym, jak pomóc Syrii po wojnie”. Podstawą tego zastanawiania się miałyby być rozwiązania wypracowywane pod egidą Rosji w Astanie (ugrupowania popierające Asada, część syryjskiej opozycji i gwaranci porozumień o strefach deeskalacji: Iran, Turcja, Rosja).

W ramach przygotowań do nowego etapu niedawno w Soczi odbyło się spotkanie syryjskich (asadowskich) i rosyjskich dyplomatów i urzędników. Rosyjscy specjaliści od kolejnictwa już zaczęli zaklepywać sobie kontrakty. Planowane jest m.in. odbudowanie połączenia kolejowego między złożami fosfatów we wschodniej części Syrii a wybrzeżem. Syryjczycy zaproponowali, by połączyć Tartus (port, w którym znajduje się rosyjska baza) przez Homs z kopalniami fosfatów. Dlaczego akurat fosfaty? Może dlatego, że kilka miesięcy temu rosyjska firma Strojtransgaz Logistica zawarła kontrakt na przygotowanie do eksploatacji złóż fosfatów położonych niedaleko Palmyry. To spółka córka Strojtransgazu, którego udziałowcem jest bliski przyjaciel Putina, Giennadij Timczenko. Zdaniem ekspertów 290-kilometrowa trasa kolejowa może kosztować do 2,3 mld dolarów. Na razie to wstępne porozumienia, bez konkretów. Niemniej rozmowy o obecności wojskowej i biznesowej Rosji w Syrii toczą się.

A obecności militarnej – mimo zapowiedzi ministra o zakończeniu niebawem operacji wojskowej w Syrii – Rosja nie zamierza zwijać. Zresztą, nie określono, jak daleko jeszcze do tego „niebawem”. Szef komisji ds. obrony Dumy Państwowej, niegdyś ważny generał Władimir Szamonow wyraził przekonanie, że do końca roku rosyjskie siły na pewno pozostaną w Syrii. Poza tym nawet po zakończeniu działań zbrojnych w Syrii pozostanie rosyjska baza wojskowa (Chmejmim) wraz z samolotami. Rosja planuje też pozostanie w porcie Tartus i modernizację tego obiektu.

Rosyjska machina propagandowa jednoznacznie pokazuje Syrię jako zwycięski pochód Rosji – pogromcy światowego terroryzmu. Rosyjscy politycy z wyższością mówią: „nasi partnerzy” współodpowiedzialni za sytuację w Syrii są nieodpowiedzialni. No, może da się rozmawiać jedynie z Iranem i Turcją, a i to nie zawsze i nie o wszystkim. USA są wskazywane jako źródło zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa. Gdy niedawno zginął w Syrii rosyjski generał, Rosja sugerowała, że winę za to ponoszą Stany Zjednoczone. Rosyjski MSZ oskarża też stronę amerykańską o „czynienie przeszkód w dostarczaniu do Syrii pomocy humanitarnej”.

Teraz przez rosyjską propagandę mocno lansowana jest teza o bliskiej godzinie zwycięstwa i nastania pokoju pod wspaniałymi i w pełni legalnymi rządami Baszara Asada. Choć sytuacja jest od uregulowania daleka – eksperci mówią np. o możliwości rozpalenia się nowego konfliktu w związku z nierozwiązaną kwestią kurdyjską. Rosyjscy telewidzowie niemal codziennie mają okazję obejrzeć migawki z ataków powietrznych na cele w Syrii, opatrywane emfatycznymi komentarzami o sukcesach w likwidacji terrorystów z Państwa Islamskiego. Jak pokazuje ostatnie badanie opinii z września br., połowa Rosjan chciałaby jednak zakończenia operacji, za kontynuacją jest 30%. Ciekawe jest to, że aż 56% badanych powiedziało, że nie śledzi, co się dzieje w Syrii, 26% w ogóle nie ma o tym pojęcia (Centrum Lewady https://www.levada.ru/2017/09/05/srednij-telezritel-protiv-uchastiya-rf-v-vojne/).