Archiwa tagu: represje

Losy

Dodaj komentarz

31 października. O wyczynie haniebnym Pawlika Morozowa, który doniósł na rodziców z pobudek ideowych, wiedzą wszyscy, którzy choć trochę interesują się historią Rosji XX wieku. Ale to nie był jedyny rodzinny dramat w ZSRR, który dokonał się na skutek totalitarnego przenicowania serc i mózgów i pchał ludzi do popełniania niegodziwości wobec najbliższych. Z okazji wczorajszego Dnia Pamięci Ofiar Represji Politycznych „Nowaja Gazieta” opisała kuriozalną historię Darii i Lubowi Rubcowych – matki i córki, związanych splątaną czerwoną wstęgą uwielbienia dla zbrodniczego reżimu i przeciwstawienia się jego krwawym zamiarom (https://www.novayagazeta.ru/articles/2017/10/27/74349-a-esli-vy-obo-vsem-etom-znaete-to-vas-samogo-nado-rasstrelyat). Wstrząsające, posłuchajcie tej opowieści.

To brzmi wręcz niewiarygodnie, ale to się wydarzyło naprawdę. W dalekim od metropolii mieście Kańsku na Jenisiejem mieszkała rodzina Rubcowów. Piętnastoletnia córka Lubow, zdrobniale nazywana Lubą, chodzi do siódmej klasy, udziela się w teatrzyku amatorskim, pisze wiersze. Pewnego dnia matka Daria podczas porządków znajduje wciśniętą pod materac paczkę napisanych ręcznie ulotek o treści kontrrewolucyjnej. Daria będąc zagorzałą bolszewiczką, natychmiast leci ze znaleziskiem do NKWD. Kilka dni później Lubę aresztowano pod zarzutem tworzenia organizacji faszystowskiej i oczerniania kierownictwa pierwszego w świecie państwa proletariatu. Śledczy postawili jej zarzuty o zorganizowanie trzyosobowej grupy, Zjednoczony Komitet Zwolenników Lenina, stawiającej sobie za cel obalenie najlepszego ustroju świata. Troje siódmoklasistów było poruszonych aresztowaniami ich nauczycieli i w ten sposób chciało zareagować na dziejącą się na ich oczach niesprawiedliwość. Domagali się czystości życia partyjnego i społecznego wedle zasad leninowskich.

Groźni wrogowie ludu mieli po 14 i 15 lat, ale zostali potraktowani przez najbardziej humanitarny sąd na świecie jak dorośli i skazani na realne wysokie wyroki.

Na wolność Luba wyjdzie osiemnaście lat później, w 1955 roku. Z łagru zostanie skierowana na przymusowe osiedlenie do kolonii. Tam ciężko zachoruje. Matka zawnioskuje o „przekazanie jej pod opiekę rodziny”, poręczy za nią jako członek partii. Na wniosku decydent napisze straszne słowo „Odmowa”. Wolność przyjdzie do Luby dopiero w czasie poststalinowskiej odwilży. Lubow Rubcowa zostanie zrehabilitowana.

Po uwolnieniu Lubow przyjedzie do Kańska. I zamieszka z matką. Lubow Rubcowa umrze w 1966 roku w wieku zaledwie 44 lat w Krasnojarsku, gdzie spędza ostatnie lata życia, pomieszkując kątem w wydawnictwie, które zdecydowało się wydać trzy tomiki jej poezji.

Matka Luby, Daria Rubcowa zostanie dyrektorem bazy Masłoprom w Kańsku, umrze w 1990 roku w podeszłym wieku. Do końca życia nie przyzna się, że swoim donosem na córkę popełniła błąd. Nie, partia nigdy się nie myli. Jedyny zarzut wobec władz Darii Rubcowej był taki, że Luba nie powinna dostać aż tak wysokiego wyroku. Aby ją sprowadzić na właściwą drogę, wystarczyłaby, zdaniem kochającej matki, krótsza odsiadka.

Jak wynika z badań przedstawionych przez Anatolija Safonowa, pod koniec lat osiemdziesiątych „podjęto decyzję, aby w trybie pilnym rehabilitować tych, którzy zostali w epoce wielkiego terroru skazani przez tzw. dwójki, trójki i trybunały. W samym Krasnojarsku mieliśmy kilkadziesiąt tysięcy takich spraw. […] Przejrzeliśmy akta. I zobaczyliśmy, jak to wszystko jest powiązane: czyjaś podłość i czyjeś czyny chwalebne. Oto przypadek jak wiele: żona chce, aby mąż nie chodził na boki, a więc pisze zgrabny donos do odpowiednich czynników z prośbą, aby go uświadomić, wychować. Dwie strony dalej znajdujemy wyrok, najwyższy wymiar kary, wyrok wykonano. Świetna metoda wychowawcza. Ta kobieta do tej pory żyje. Dzieci nie mają pojęcia, że to ona napisała donos na ich ojca. Piszą do nas: proszę nam powiedzieć, kto wydał ojca, matka wychowała nas sama, to święta kobieta, proszę nam powiedzieć prawdę, bo ona płacze. Co ja mam im odpowiedzieć? […] Ile było donosów? Cztery miliony? Mniej? Więcej? Niepodobna sprawdzić. Archiwa uchylone w latach dziewięćdziesiątych, znowu zostały na głucho zamknięte. […] Propaganda stalinowska wykorzystywała mit o powszechnym pisaniu donosów, aby spętać całe społeczeństwo udziałem w zbrodniach, w ten sposób wszyscy są umoczeni – wszyscy ci, którzy publicznie odżegnywali się od członków swoich rodzin, którzy akceptowali egzekucje”.

Ten sam mechanizm, zauważa autor materiału „Nowej Gaziety” Aleksiej Tarasow – choć skala jest zgoła inna – eksploatowany jest i przez obecne władze, które klajstrują usta członkom rodzin żołnierzy, ginących w brudnych putinowskich wojnach na Donbasie i w Syrii. Rodziny milczą zastraszone lub przekupione rekompensatą pieniężną.

Władza po dziś dzień nie chce ujawnienia prawdy, podania do publicznej wiadomości nazwisk oprawców stalinowskich. Dlatego Memoriał, który zajmuje się przywracaniem pamięci o ofiarach, ma ciągle problemy. Jurij Dmitrijew, szef regionalnego oddziału Memoriału w Karelii, który organizował ekspedycje do miejsc kaźni, odtwarzał losy rozstrzelanych w latach wielkiego terroru, został aresztowany wiele miesięcy temu pod zarzutem przygotowania pornografii dziecięcej. Aresztowano go na podstawie donosu.

Wczoraj prezydent Putin złożył wieniec i otworzył w Moskwie na prospekcie Sacharowa memoriał Ściana Bólu, poświęcony pamięci ofiar represji. Arkadij Dubnow zauważył w komentarzu: „odsłonięcie państwowego pomnika więźniów politycznych w kraju, gdzie ponownie wsadzają do więzień za politykę, to wstyd! [A trzeba jeszcze zwrócić uwagę] na hybrydową przyczynę tego wydarzenia. A mianowicie przedwyborczy kontekst. Putin w kolejnej kadencji ma wyglądać jak mąż sprawiedliwy w pokorze niosący narodowi zgodę”.

Pytanie do drzewa

2 komentarze

19 sierpnia. Jak powszechnie wiadomo, rewolucja zjada własne dzieci. Rosyjska rewolucja swoje dzieci chętnie rozstrzeliwała. Tysiącami, setkami tysięcy. Także swoich piewców, którzy poezją, prozą i dramatem wysławiali pod niebiosa jej wyższość nad zastanym porządkiem. Wśród przemielonych przez zbrodniczą machinę stalinizmu był też jej wielki entuzjasta Władimir Kirszon. Dziś mija 115. rocznica jego urodzin, a niespełna miesiąc temu minęła 79. rocznica jego śmierci. Tak, przez rozstrzelanie.

Kirszon był zdeklarowanym bolszewikiem, członkiem partii od momentu uzyskania pełnoletności, w pierwszym szeregu walczył po stronie czerwonych w wojnie domowej. Służył rewolucji jako wierszokleta – pisał teksty piosenek i sztuki teatralne na potrzeby agitacji. Zasłużył się wielce w organizowaniu struktur organizacji pisarzy, od 1925 r. był sekretarzem RAPP – stowarzyszenia pisarzy proletariackich. Kirszon był apologetą Stalina i jego „wielkich dzieł”, a tych, którzy nie podzielali jego entuzjazmu, zwalczał wszelkimi dostępnymi środkami. Organizował nagonki na kolegów po piórze, między innymi na Michaiła Bułhakowa, Michaiła Zoszczenkę, Michaiła Priszwina, za niezbyt gorliwe zaangażowanie w tworzenie nowego człowieka sowieckiego, schlebianie gustom burżuazyjnym itd. Masami pisywał do Stalina listy, w których uprzejmie donosił na kolegów, zabiegał przy tym o przychylność wodza dla własnych dzieł. Z powodzeniem.

O popularnych w latach dwudziestych i trzydziestych sztukach Kirszona mało kto dziś pamięta. Tytuły mówią same za siebie „Tory śpiewają” (Рельсы гудят), „Cudowny spław” (Чудесный сплав), „Chleb” (Хлеб), „Wielki dzień” (Большой день) – to o wojnie światowej, która kończy się globalnym zwycięstwem komunizmu. We wszystkich utworach wysławiał przede wszystkim Stalina: „to typ nowego przywódcy, ideowego bolszewika”. Piętnował natomiast wpływ ideologii burżuazyjnej na młode pokolenie, od czci i wiary odsądzał tych, którzy sprzeciwiają się kolektywizacji itd.

Mimo że agitki Kirszona były marnymi sztuczydłami pozbawionymi walorów literackich, wystawiały je największe teatry – MChAT, Teatr Wachtangowa, Bolszoj Dramaticzeskij Tieatr w Leningradzie. Choć konstrukcja sztuk Kirszona miała wdzięk betonu, a bohaterowie wygłaszali propagandowe pogadanki dalekie od życia, w recenzjach pisano, że akcja jest wartka, problemy doniosłe, a postaci żywe. Te teatralne bohomazy nie schodziły z afisza przez kilka sezonów. Ale w końcu zeszły.

Ich wartość artystyczna nie miała tu nic do rzeczy. Kirszon należał od połowy lat dwudziestych do kręgu osób blisko związanych z Gienrichem Jagodą, komisarzem ludowym spraw wewnętrznych. NKWD pod wodzą Jagody przeprowadziło pierwszą wielką czystkę na fali represji po zabójstwie Kirowa. I jak to w totalitarnych bajkach bywa, wódz w pewnym momencie postanowił się pozbyć wykonawcy zbrodni, tym bardziej że Jagoda nie zgadzał się ze Stalinem w kilku kwestiach. W 1937 r. Jagoda został aresztowany, oskarżony o spisek i w 1938 r. stracony. Kirszon podzielił los swego protektora – został oskarżony o trockistowskie odchylenie, spisek i szpiegostwo i rozstrzelany. Miał zaledwie 35 lat. Został pochowany w bezimiennej zbiorczej mogile w tzw. Kommunarce.

Teraz jeszcze kilka słów o „życiu po życiu”. Jak pisała Jekatierina Kowalewska w „Rossijskiej Gazecie” (https://rg.ru/2015/06/29/reg-skfo/kirshon.html), Kirszon nie był poetą, w każdym razie za takiego się nie uważał, niemniej do niektórych swoich sztuk, zwłaszcza tych lżejszych, komediowych dodawał piosenki. Do wystawianej w Teatrze Wachtangowa w Moskwie komedii „Dzień urodzin” (День рождения) popełnił tekst „Zapytałem jesion, gdzie jest moja ukochana” (Я спросил у ясеня, где моя любимая), muzykę skomponował Tichon Chriennikow. Podobno kompozycja była ironiczna i wesoła, nuty się nie zachowały. Drugie życie tekst nieoczekiwanie zyskał dzięki oprawie Mikaela Tariwierdijewa – i ta kompozycja została wykorzystana przez Eldara Riazanowa w legendarnym dziś filmie „Ironia losu” z Barbarą Brylską i Andriejem Miagkowem. Film wyświetlany jest w każdego Sylwestra w rosyjskiej telewizji, stał się takim samym trwałym elementem uroczystości powitania Nowego Roku jak szampan czy sałatka Olivier. Piosenka w filmie jest liryczna (https://www.youtube.com/watch?v=YkoBjUL-2uE) i nic nie wskazuje na jej proletariacki, zaangażowany ideowo rodowód. Nikt zresztą nie pamięta o autorze słów, który pewnie by się zdziwił, gdyby zobaczył, że to jedyne jego dzieło, które oparło się próbie czasu. I że prowadzi ono własne życie diametralnie odmienne od zamysłu twórcy.

Większość zdjęć Kirszona, jakie można znaleźć w dostępnych źródłach, przedstawiają jowialnego pana w średnim wieku, wystylizowanego (Bułhakow opisał go jako ubranego po europejsku elegancika), uśmiechniętego, zadowolonego z życia i dokonań, spełnionego i bez emocji patrzącego w przyszłość. I jest jedno zdjęcie, zrobione już po aresztowaniu (można je obejrzeć m.in. tu: http://andreistp.livejournal.com/7961650.html). W oczach Kirszona zaklęta jest bezbrzeżna rozpacz, przeżyte właśnie być może pierwsze w życiu upokorzenie, porzucona nadzieja. Czy jest w tych oczach świeżo uzyskana świadomość logiki zbrodniczego totalitarnego systemu, któremu z takim oddaniem służył? Nie zachowały się dokumenty, które by o tym świadczyły. Do końca Kirszon wierzył w Stalina i w to, że wódz mu pomoże. Nie pomógł. Przecież nie mógł pomóc.

Spis oprawców

1 odpowiedź

21 listopada. To dla przywracania pamięci o ofiarach stalinowskiego terroru przypadek bez precedensu: prawnuk rozstrzelanego w 1938 roku niewinnego człowieka, bezpodstawnie oskarżonego o szpiegostwo i spiski, dotarł do dokumentów związanych ze skazaniem, egzekucją i ustalił pełną listę oprawców swego pradziadka.

Pamięć. Rosyjskie władze co rusz potykają się o nieodrobione lub odrobione po łebkach lekcje historii. Dziś na oficjalnych salonach w łasce są wyłącznie heroiczne strony historii, upudrowane do telewizyjnej kamery, wyczyszczone z chwastów pytań i wątpliwości. Rzeczy wstydliwe zamiata się pod dywan. Ale one spod tego dywanu z uporem wychodzą.

Kilka lat temu Dmitrij Miedwiediew, wówczas prezydent, w Dniu Pamięci Ofiar Represji Politycznych wzywał, aby nie usprawiedliwiać stalinowskich zbrodni, oddał cześć ofiarom. Część represjonowanych została zrehabilitowana jeszcze w latach Chruszczowowskiej odwilży, część – dopiero za pierestrojki. Na podstawie ogólnego stwierdzenia „bezpodstawnie skazany, stracony, więziony”. Nie poszła za tym akcja ustalania detali, a w tym – nazwisk konkretnych osób, wykonawców tego fatalnego bezprawia w granicach zbrodniczego prawa. Państwo rosyjskie nie wzięło na siebie trudu zadośćuczynienia.

Prace nad przywracaniem pamięci od lat prowadzi niezrównane stowarzyszenie Memoriał. Dzięki historykom wyciągnięto na światło dzienne wiele dokumentów świadczących o rozmiarach stalinowskich zbrodni, o chłodnej kalkulacji, bezwzględności nieludzkiej machiny. Historycy badający te ponure czasy nie mają łatwo. Archiwa są – jak kiedyś pisałam – „szeroko zamknięte” (http://labuszewska.blog.tygodnikpowszechny.pl/2015/04/14/archiwa-szeroko-zamkniete/). Znalazł się wszelako śmiałek, który nie zwracając uwagi na rzucane pod nogi kłody, parł do ustalenia prawdy w każdym szczególe. I dopiął swego.

Denis Karagodin z Tomska w 2012 roku zaczął zbierać dokumenty dotyczące śmierci pradziadka, chłopa Stiepana Karagodina, rozstrzelanego w styczniu 1938 roku pod Tomskiem za „zorganizowanie grupy szpiegowsko-dywersyjnej i współpracę z japońskim wywiadem wojskowym”. O tym, że Stiepan został stracony, rodzina dowiedziała się pod koniec lat pięćdziesiątych z przysłanego na adres domowy zaświadczenia o rehabilitacji.

Denis wyruszył na poszukiwania – chciał ustalić wszystko: od wyroku poprzez nazwiska oprawców do miejsca pochówku. Pracował w archiwach, rozsyłał listy do krewnych innych ofiar, zbierał ziarnko prawdy do ziarnka (o benedyktyńskiej robocie mówił w audycji Radia Swoboda http://www.svoboda.org/a/28126732.html). Zajęło mu to cztery lata. Udało się: nazwiska oprawców są znane. Konkretne osoby, konkretne nazwiska. Nie ogólne stwierdzenie, że NKWD zabiło bezpodstawnie oskarżonych ludzi, a trzy nazwiska katów, którzy wypełniali zbrodnicze polecenia zwierzchności.

„Pokolenie, które przeżyło czasy stalinowskiego terroru, nauczyło się bać państwa i przekazało swoim dzieciom dewizę: lepiej trzymać się jak najdalej. Paraliżujący strach obywatele czuli wobec organów bezpieczeństwa państwowego, całkiem możliwe, że spokój stosunkowo rzadko sięgającego po represje okresu rządów Breżniewa to efekt pokory społeczeństwa, które wiedziało, że państwo może zacząć zabijać. Nie można się zatem dziwić, że myśl o wysunięciu wobec państwa roszczeń z tytułu represjonowania przyszła do głowy dopiero prawnukowi ofiary, który urodził się już po śmierci Breżniewa” – pisze w portalu Republica.ru Iwan Kuriłła. I dalej wskazuje rzecz o kapitalnym znaczeniu: „Denis Karagodin postawił kwestię odpowiedzialności państwa i konkretnych wykonawców polityki terroru, przy czym nie chodzi o odpowiedzialność polityczną, o której mówiono od XX zjazdu KPZR, a odpowiedzialność karną. Zabójstwo niewinnego człowieka – niezależnie od tego, kto je popełnił – wymaga śledztwa, procesu i ukarania winnych”.

Informacja o tym, że Denis Karagodin ustalił, kto rozstrzelał jego pradziadka, momentalnie rozeszła się po sieci. Nazajutrz skontaktowała się z nim wnuczka jednego z oprawców. Poprosiła Denisa o wybaczenie. W liście napisała, że nie miała pojęcia, czym zajmował się jej dziad (był naczelnikiem więzienia, wchodził w skład „trójki” dokonującej egzekucji). „Jakie to straszne i bolesne. [Jeden rozstrzeliwał], a tymczasem inny mój pradziadek był represjonowany. W historii jednej rodziny są i ofiary, i oprawcy” – napisała.

Dokonania Denisa nie wszyscy powitali z radością i nadzieją. Liczne są wszakże zastępy tych, którzy gloryfikują Stalina i jego metody rządzenia. W tym segmencie internetu ukazały się materiały szkalujące Karagodina juniora, wyśmiewające jego działania, podające w wątpliwość autentyczność dokumentów, na które ten się powołuje. Metoda znana – np. dokument o decyzji najwyższych czynników państwa sowieckiego o zbrodni katyńskiej też ogłasza się fałszywką, było, minęło, kogo to dzisiaj obchodzi.

A jednak obchodzi.

Walizka oprawcy

Dodaj komentarz

9 października. Wnuczka pewnego sowieckiego prominenta prowadzi spokojne życie. Użytkuje daczę po dziadku. Stary dom wymaga remontu. Kobieta postanawia nie tylko odnowić siedzibę, ale przy okazji przebudować ją i unowocześnić, wyburzyć część ścian, przemeblować pomieszczenia. W czasie czynności przygotowawczych ekipa remontowa za jedną z wyburzonych ścian odkrywa tajną skrytkę, a w niej dwie pękate walizy pełne dokumentów – maszynopisów i rękopisów. Opowieść z dreszczykiem? Poniekąd. Tak zaczyna się gawęda o dziwnych losach jeszcze dziwniejszych zapisków Iwana Sierowa, jednej z najbardziej ponurych postaci rosyjskiej historii XX wieku.

Najpierw kilka słów o nim samym. Historyk ze stowarzyszenia Memoriał Nikita Pietrow nazwał Sierowa „stalinowskim katem Polski”: Sierow ponosi współodpowiedzialność za zbrodnię katyńską, z ramienia NKWD pod koniec wojny dowodził operacjami „oczyszczania wyzwalanych terytoriów z niepożądanych elementów” (przeprowadzał aresztowania akowców). W 1945 r. osobiście aresztował szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego; za ich uprowadzenie do Moskwy otrzymał awans na generała i tytuł Bohatera Związku Radzieckiego. Nadzorował masowe wywózki i deportacje narodów, które naraziły się Stalinowi – Litwinów, Łotyszy, Estończyków, a także Inguszy i Czeczenów. Podczas pełnionej misji w zdobytym Berlinie wsławił się tym, że znalazł i zidentyfikował ciało Hitlera. A także w niewyjaśnionych okolicznościach zagarnął majątek Banku Rzeszy (wywiózł też pono koronę królowej belgijskiej, którą podarował swojej żonie, ale którą musiał później zwrócić prawowitej właścicielce – http://www.kp.ru/daily/26592.7/3607557/). Po śmierci Stalina opowiedział się po stronie Chruszczowa, co zapewniło mu kolejne awanse, został szefem KGB, a następnie GRU (wywiad wojskowy). W 1956 r. brał udział w pacyfikowaniu powstania węgierskiego. W 1963 r. został zwolniony „w związku z utratą czujności klasowej” – tym razem faktycznie nie wykazał się czujnością (sprawa Pieńkowskiego). Dwa lata później, w wieku 60 lat, przeszedł w stan spoczynku. Zmarł w 1990 roku. Miał dużo czasu na spisywanie wspomnień.

Wnuczka Wiera skopiowała ponad pięć tysięcy stron znalezionych w pękatych walichach zapisków dziadka i zwróciła się z prośbą o pomoc w ich opracowaniu do Aleksandra Chinsztejna, dziennikarza specjalizującego się w historii służb specjalnych, do niedawna również deputowanego Dumy Państwowej z ramienia Jednej Rosji. Wynikiem ich wspólnej pracy nad zawartością walizek jest książka „Zapiski z walizki. Tajne dzienniki pierwszego przewodniczącego KGB, znalezione 25 lat po jego śmierci”, która na początku tego roku wyszła nakładem wydawnictwa Proswieszczenije.

W lipcu rozgłośnia Echo Moskwy wyemitowała audycję o książce z udziałem historyka Borysa Sokołowa, który kilkakrotnie nazwał owe tajne dzienniki Sierowa „fałszywką” (http://echo.msk.ru/programs/Diletanti/1800158-echo/). Sokołow mówi m.in.: „Sierow Chinsztejna mówi to, co już wiemy z dostępnych publikacji, tylko daje pewne interpretacje, wariacje. Mówi, że Katyń to zbrodnia NKWD, ale z drugiej strony sam się nie przyznaje, że brał udział w egzekucjach [polskich oficerów] w Charkowie, chociaż właśnie tym się zajmował, tzn. rozstrzelał przydzieloną mu część Polaków spośród tych 25 tysięcy rozstrzelanych. Nie pisze o tym, że rozstrzeliwał. Nie będzie przecież pisał o sobie, że dokonuje zbrodni, w miarę możliwości po prostu je przemilcza. […] Sierow z książki Chinsztejna to człowiek państwowy, wykonujący rozkazy, żołnierz i technokrata”. Zdaniem Sokołowa, w książce jest mnóstwo konfabulacji, nawet wątki z serialu „17 mgnień wiosny” jako wydarzenia autentyczne. W audycji Sokołow wskazywał na rozbieżności pomiędzy zapiskami a faktami z życia Sierowa. A potem w publikacji na blogu przedstawił cały katalog nieścisłości, wskazujący, że dokumenty podrobiono później, że nie mogą one pochodzić z danej epoki (http://m5zgc3tjoj2s433sm4.dresk.ru/blogs/free/entries/255156.html).

Od audycji minęło kilka miesięcy i zapewne sprawa wydania tajnych „dzienników” zeszłaby z łamów prasy (ani na chwilę zresztą nie był to gorący temat numer jeden) i interesowałaby wyłącznie kilku specjalistów, gdyby nie obudzili się nagle autorzy opracowania. Wiera Sierowa i Aleksandr Chinsztejn wystąpili z pozwem przeciwko rozgłośni Echo Moskwy i Borysowi Sokołowowi, żądają przeprosin, wycofania oskarżeń o sfałszowanie i wysokich odszkodowań. Sprawę pozwu nagłośniła BBC.

Do tematu powróciły też inne media. „Meduza” pisze: poza Chinsztejnem nikt nie miał dostępu do materiałów, zresztą nawet on otrzymał od Wiery Sierowej kopie dokumentów, nie oryginały. „Wszystkie prawa dostępu do archiwum należą do rodziny Sierowa, która może spokojnie zarobić na sprzedaży dokumentów, a służby specjalne najwidoczniej są zainteresowane, aby niektóre materiały nie ujrzały światła dziennego. Kiedy rzecz dotyczy sowieckich represji, FSB odmawia udostępniania nawet odtajnionych dokumentów. W książce znalazła się jedynie część dokumentów. Niektórzy historycy mają wątpliwości co do autentyczności rzekomych dzienników. Wielu ma również wątpliwości co do prawdziwości melodramatycznych okoliczności znalezienia walizek na daczy. Po co Sierow miałby zamurowywać swoje zapiski?”.

Cytowany na początku Nikita Pietrow, który kilka lat temu wydał książkę o Sierowie, nie podważa autentyczności dzienników, znalazł ich potwierdzenie w archiwach podczas pracy nad biografią.

A więc zagadka.

Ciekawe jest natomiast samo eksponowanie postaci Sierowa, jednego ze stalinowskich oprawców, pokazywanie dzieła jego życia, próba wybielania, a w każdym razie łagodzenia przekazu o popełnionych zbrodniach, o uwikłaniu Sierowa w praktyki zbrodniczego systemu. Wiera Sierowa mówi o swoim dziadku w superlatywach, przedstawia go w wypowiedziach dla mediów jako człowieka oddanego sprawie, nieulękłego, konsekwentnego. Jedno jest pewne: ten człowiek był świadkiem i aktywnym uczestnikiem wielu historycznych wydarzeń i wiedział o przywódcach ZSRR wiele rzeczy, które oni woleliby ukryć.

Kreml bierze zakładników

18 komentarzy

Wyrok w uszytym z łachmanów nieprawdy procesie braci Nawalnych miał być ogłoszony 15 stycznia. Poobijana i rozbita rosyjska opozycja w portalach społecznościowych skrzykiwała się, by 15.1.15 przyjść na plac Maneżowy pod murami Kremla i poprzeć jednego z najważniejszych liderów, Aleksieja Nawalnego.

Przewidywano, że wyrok będzie skazujący, prokuratura prosiła o posadzenie Nawalnego na dziesięć lat, a on już ma na koncie – w również spreparowanym poprzednim procesie – jeden wyrok w zawieszeniu. Kombinacja cyfr 15.1.15 stała się powodem do blokowania stron, na których wiadomość o manifestacji się pojawiała. Opozycjoniści wymyślili więc inteligentną „zasłonę dymną”: 15 stycznia to dzień urodzin znanego pisarza, Aleksandra Gribojedowa, autora sztuki „Mądremu biada” i właśnie na urodziny komediopisarza zapraszali się nawzajem. To miała być największa od długiego czas demonstracja opozycji w Rosji.

Z ostrożnych szacunków wynikało, że na Maneżce, jak popularnie nazywa się plac, zbierze się kilkanaście, a może nawet kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Rozważano nawet takie warianty rozwoju sytuacji, czy Maneżka ma szanse stać się „Euro-Maneżką”. Władze najwyraźniej nie miały ochoty na sprawdzanie, czy ta manifestacja wypali. I stała się rzecz niesłychana: wczoraj nadeszła wieść, że wyrok zostanie ogłoszony już 30 grudnia. „Bo jest gotowy” – brzmiało oficjalne uzasadnienie. Rzecz w praktyce sądowej bez precedensu: zdarza się przesuwanie ogłoszenia wyroku na późniejsze terminy, ale na wcześniejszy – nie.

Dziś nim jeszcze w Moskwie się na dobre rozwidniło, sędzia Jelena Korobczenko przeczytała z kartki, że za zdefraudowanie środków koncernu Yves Rocher Aleksieja Nawalnego skazuje się na karę 3,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu, a jego brata Olega na 3,5 roku kolonii karnej. Cała sentencja wyroku nie była gotowa do odczytania (choć rzekomo miała być gotowa od wczoraj), ale kto by się tam przejmował drobiazgami.

Wina braci polegać miała na tym, że firma Olega świadczyła usługi kurierskie dla Yves Rocher i przy tej okazji dopuściła się jakoby malwersacji. Przy czym przedstawiciele rzekomo poszkodowanej francuskiej firmy przed sądem świadczyli, że żadnego uszczerbku z tego tytułu nie ponieśli. Polityczne powody procesu i wyroku są ewidentne: chodziło o uciszenie Aleksieja Nawalnego, który od dawna wyciąga członkom politycznej elity grzeszki korupcyjne, ukryte przed okiem fiskusa majątki, nazywa władzę „partią żulików i złodziei” itd. Wybrano metodę zaiste cyniczną i perfidną – nie skazano samego blogera, a jego brata, który nie zajmował się działalnością polityczną. Oleg ma dwoje małych dzieci, które teraz przez 3,5 roku będą się wychowywać bez ojca.

Chodziło o jeszcze jeden sygnał dla wszystkich: możesz się uczciwie zajmować czym tam sobie chcesz, ale jeśli zbliżysz się do krawędzi peronu, jeśli choć otrzesz się o działalność polityczną – ty albo ktoś, kto jest ci drogi – to możesz być pewien, że paragraf się na ciebie znajdzie. I nikt palcem nie kiwnie w twojej obronie. Sąd jest u nas sprawiedliwy, najsprawiedliwszy na świecie.

Oleg Nawalny został więc wzięty przez władze jako zakładnik. Aleksiej w sali sądowej pytał panią sędzię: „Jak pani nie wstyd? Za co go wsadzacie? Żeby mnie jeszcze bardziej ukarać?”. Później w mikroblogu napisał: „Ze wszystkich możliwych podłych rodzajów wyroków skazujących wybrali najpodlejszy […] Każdy sam decyduje o swoim losie, ale rodziny nikt sobie nie wybiera. Tymczasem ta złodziejska bestia bierze z listy twoich krewnych jakąś osobę, żeby zemścić się na tobie. Taka jest jakość materiału ludzkiego tych, którzy trzymają władzę w naszym kraju. I to główna przyczyna, dla której tej władzy nie powinno być”.

Zaskoczona manewrem wyprzedzającym władz opozycja przegrupowuje się, by demonstrację poparcia dla braci Nawalnych zorganizować na Maneżce już dziś wieczorem. Termin jest fatalny pod każdym względem. Po pierwsze, czasu jak na lekarstwo, po drugie – w przeddzień Nowego Roku ludzie są zajęci przygotowaniami do głównego rodzinnego święta – zakupy, prezenty; duża część już wyjechała poza Moskwę, duża część miała to w planach dziś-jutro. Mimo że szeregi potencjalnych demonstrantów się przerzedziły i tak – stan na godzinę 14 czasu polskiego – chęć udziału w manifestacji zadeklarowało już 10 tysięcy ludzi. Władze Moskwy czujnie zapowiedziały, że wyjście ze stacji metra w pobliżu Maneżki będzie dziś wieczorem zablokowane.

Biełomor tańczy i śpiewa

3 komentarze

Mija osiemdziesiąt lat od zakończenia sztandarowej budowy pierwszej stalinowskiej pięciolatki: Biełomorkanału, czyli kanału łączącego Morze Białe z jeziorem Onega, a za jego pośrednictwem z Bałtykiem. 227 kilometrów przekopali więźniowie Gułagu.
To był eksperyment władz – rekordowe tempo budowy uzyskane dzięki wykorzystaniu niewolniczej pracy więźniów. Eksperyment się powiódł – budowę w niezwykle trudnych warunkach sfinalizowano w rok i dziewięć miesięcy (dla porównania – Kanał Panamski mający 80 km budowano 28 lat). Kanał Białomorsko-Bałtycki otrzymał imię wielkiego budowniczego – Stalina.
Widzowie radzieckich kin w 1937 roku mogli obejrzeć propagandowy obraz „Więźniowie”: wielka słuszna budowa pomaga przełamać się szkodnikom, wrogom ludu, bumelantom, złodziejom. NKWD jest, jak wiemy, doskonałym wychowawcą, przeto filmowi bohaterowie po kolei dochodzą do jedynie słusznych wniosków i postanawiają żyć w zgodzie z nakazami partii.
Z plakatów agitacyjnych przyzywało na budowę hasło: „Kanałoarmiejcu! Gorące zaangażowanie w pracę rozgrzeje cię, twój wyrok stopnieje”. Brygady pracujące na budowie rywalizowały ze sobą we współzawodnictwie pracy. Te uzyskujące najlepsze wyniki miały przywilej pracowania przy dźwiękach orkiestry.
Różni badacze różnie szacują liczbę ofiar kanału – od 50 tys. nawet do 250 tys. (np. Sołżenicyn w „Archipelagu Gułag”, tak wielką liczbę podważają jednak współcześni historycy, wskazujący na kilkadziesiąt tysięcy ofiar). Koszmarne warunki bytowe, ciężki klimat, mizerne racje żywnościowe, wysokie normy do wyrobienia – wszystko to sprawiało, że śmiertelność wśród wychowywanych na nowych ludzi więźniów spośród ofiar walki klas (dorewolucyjna inteligencja, kułacy, duchowieństwo) i przestępców była duża.
Ciężki obóz pracy, w którym więźniów kryminalnych i politycznych „wychowuje się” tymi samymi metodami do nowego życia, był obecny w powszechnej świadomości społecznej w ZSRR dzięki najpopularniejszej marce papierosów. Charakterystycznie zagiętego w dwóch miejscach Biełomora pali np. Wilk z kultowej kreskówki. Jeśli dziś ktoś chce się sztachnąć papierosem zawierającym rekordowe ilości smoły (27-35 mg w każdej sztuce), to ciągle ma szanse: papierosy produkowane są i w Rosji, i w niektórych krajach postradzieckich.
Tak ryzykowną nazwę wybrała sobie też grupa, śpiewająca szczególny gatunek – pieśń „błatną”, czyli wywodzącą się z folkloru więzienno-łagiernego. Wynurzeń na temat ciężkiego losu kogoś, kto duszę ma jasną, ale dni swej górnej i chmurnej młodości spędza za kratami, można posłuchać m.in. tu: http://www.audiopoisk.com/artist/belomorkanal/ Solista grupy Biełomorkanał, jak wielu rosyjskich wykonawców, próbuje naśladować chrypę Wysockiego. W repertuarze grupy znajduje się również pieśń poświęcona ulubionym smolistym papieroskom. Ale jest też dowcipna piosenka polityczna „Towarzyszu Putin, z was wielki uczony” (nawiązanie do jednej z najbardziej znanych piosenek radzieckich zakazanych bardów „Towarzyszu Stalin, z was wielki uczony” Juza Aleszkowskiego).

Wnuki mają głos

Dodaj komentarz

Ten spektakl stawia ważne pytania. Pytania rzadko obecne lub wręcz nieobecne w rosyjskiej przestrzeni publicznej – pytania o rozliczenie/rozliczenie się ze zbrodniami stalinowskiego reżimu. W Centrum Sacharowa w Moskwie można obejrzeć dokumentalny spektakl Aleksandry Poliwanowej i Michaiła Kałużskiego „Akt drugi. Wnuki”, w którym wykorzystano relacje potomków enkawudzistów. Kim był dziadek/pradziadek/ojciec/babka/prababka/matka w czasach stalinowskiego terroru, jaką rolę pełnił, z jakich pobudek zaangażował się w pracę w organach bezpieczeństwa, jak się żyje ze świadomością takiej spuścizny?
To spektakl interaktywny. Przy wejściu każdy (i aktorzy, i widzowie) dostaje numerek, który wyświetla się na tablicy w trakcie spektaklu. Wtedy można zabrać głos, opowiedzieć swoją historię, a można pomilczeć. „Większość widzów milczy” – mówią twórcy spektaklu. Ale to, że niektórzy się otwierają, to przełom. Jedna z oglądających spektakl kobiet napisała potem, że kiedy wyświetlił się jej numerek, nie zdobyła się na odwagę, by powiedzieć coś na głos, ale w środku cały czas prowadziła dialog ze sobą samą i próbowała zrozumieć, jak te straszne czasy przeżyli jej dziadkowie, jakim kosztem. Aktorzy wypowiadają kwestie przygotowane na podstawie autentycznych świadectw dzieci, wnuków, prawnuków tych, którzy stanowili trybiki – większe i mniejsze – piekielnej machiny terroru.
Poliwanowa i Kałużski przyznają, że celowo dobrali relacje ludzi o poglądach, jak mówią, „humanitarnych i liberalnych”. „Nie chcieliśmy jednak, aby uczestnicy naszego projektu oceniali swoich przodków, naszym zadaniem było postawienie pytania, a nie jednoznaczna odpowiedź nań. Chodzi nam o przełamanie milczenia. Rosja jest dotknięta dramatem milczenia – mamy problem z rozmawianiem nie tylko o represjonowanych, ale represjonujących” – mówi Poliwanowa w wywiadzie dla internetowej „Gazety.ru”.
Temat ważny, temat bolesny, temat omijany w dyskursie publicznym. Odpowiedzialność, rozliczenie, trybunał dla stalinowskich zbrodniarzy. To hasła wywołujące w wielu środowiskach w Rosji wielki protest: jakże to tak? nie godzi się szkalować wielkiej historii wielkiego narodu! jeśli o historii, to tylko chwalebnie, każdy, kto zadaje takie niegodziwe pytania, pluje na krew przelaną w boju z caratem/kontrrewolucją/faszyzmem. Takich środowisk jest wiele. Większość społeczeństwa, jak większość widzów spektaklu, milczy. Jest i mniejszość, rozumiejąca potrzebę pokazywania również rzeczy w historii potwornych i wstydliwych. Przywracaniem pamięci ofiar czasów przeklętych zajmuje się m.in. stowarzyszenie Memoriał.
Czy popatrzenie na traumę narodową przez pryzmat traumy osobistej pomoże zrozumieć mechanizm powstawania aparatu terroru, mechanizm akceptacji społecznej dla represji?
Spektakl porusza, prowokuje. Tatiana Awiłowa w swoim blogu napisała: „Historię znamy, totalitaryzm, ludobójstwo zostały potępione, co do tego nie może być dwóch zdań. […] Kiedy powstaje pytanie, czy [potomkowie represjonujących] czują się współodpowiedzialni za to, co robili ludzie z ich rodziny, okazuje się, że to już nie jest takie oczywiste. Syn nie odpowiada za ojca. Usprawiedliwiają [swoich dziadków], że każdy wykonywał swoje obowiązki, że wpisywał się w swój czas i że nawet swoje dzieci składali w ofierze Molochowi świetlanej komunistycznej przyszłości, a zbrodnie popełniali bez przyjemności i nie dla korzyści. Bo byli bezinteresowni. Wszyscy rozumieli, kto jest kim, Stalina nienawidzili, ale robili swoje – więc za co ich teraz potępiać. Tylko jedna kobieta powiedziała, że nie podpisała się pod rehabilitacją swojego ojca, enkawudzisty, którzy został skazany, jak wszyscy bezsensownie, ale ucierpiał z innego powodu i to jest sprawiedliwe. Rzeczywiście, to szalenie skomplikowany problem: jak potępić zło i nie rzucić kamienia w samego człowieka”.
Relacje konkretnych ludzi są wstrząsające. Jeszcze raz zacytuję Awiłową: „Żenia Berkowicz opowiada o swojej babce, która była tak oddana ideałom socjalizmu, że poświęciła nawet własne dzieci. Zbierała pieniądze dla głodujących dzieci Powołża, ale jej własne dziecko zmarło z głodu. Potem się okazało, że babcia miała zastępy mężczyzn, a z nimi kilkoro dzieci; porzucała je, gdy tylko zaczynały chodzić. Co to była za ofiara? Ofiara jest wtedy, kiedy poświęcasz siebie, a nie innych. Takich zamian pojęć było w „sowku” morze, na każdym kroku jakieś zakłamanie. Czyż można się dziwić, że trzecie pokolenie, wychowane z takimi przekręconymi mózgami i duszami nie potrafi odróżnić prawej ręki od lewej?”.
Ten spektakl to ciekawy eksperyment. Dotychczas oficjalne władze Rosji ustami Dmitrija Miedwiediewa, również Władimira Putina, potępiały zbrodnie stalinizmu. Ogólnie zbrodnie. Zbrodniarzy bez twarzy, bez imienia. Ten spektakl pokazuje inną płaszczyznę problemu – od strony ludzkiej, od strony tego, jak ci ludzie funkcjonowali w społeczeństwie, w rodzinie.

Carskie życie po życiu

4 komentarze

8 listopada rosyjski Sąd Najwyższy odmówił uznania Mikołaja II Romanowa i członków jego rodziny, rozstrzelanych przez bolszewików w 1918 roku, za ofiary represji politycznych, a co za tym idzie – odmówił ich rehabilitacji (o rehabilitację zabiegają członkowie rodziny Romanowów).

Formalnie powód odmowy jest jasny jak słońce: nie było procesu, nie było aktu oskarżenia, nie było wyroku (Romanowowie zostali rozstrzelani na podstawie nieformalnej decyzji miejscowych władz i telefonogramu od najwyższych władz Rosji Radzieckiej), a zatem nie może być i rehabilitacji. „Członkowie rodziny carskiej zostali zastrzeleni, a nie zabici” – tak zawyrokował prokurator.

Jednym słowem, procedury kryminalne zastosowano wobec sprawy o znaczeniu historycznym, powiem więcej: symbolicznym. I rzeczywiście jest w tym pewien symbol. Bo jeśli uznano by Romanowów za ofiary represji, to ich katów należałoby uznać za winnych zbrodni. A na to chyba władze Rosji ciągle jeszcze nie są gotowe.

To tak na marginesie dyskusji o tym, do jakich tradycji odwołuje się obecna władza Rosji – sowieckich czy carskich? Wielu komentatorów twierdzi, że coraz więcej elementów nawiązuje do tradycji carskiej. Tymczasem sprawa z potraktowaniem Romanowów jest w moim mniemaniu potwierdzeniem tego, że dzisiejsza rosyjska władza stoi na straży interesów organów bezpieczeństwa, a nie tradycji Domu Panującego. Owszem, pobiera z imperatorskiego koszyka elementy, które w danej chwili są jej wygodne, ale nie zamyka argusowego oka, pilnie strzegącego tajemnic bezpieczniackiej alkowy. Tej tradycji pozostaje wierna.

Latem tego roku pod Jekaterynburgiem znaleziono szczątki dwojga dzieci Mikołaja II, których nie udało się odnaleźć w latach dziewięćdziesiątych – wielkiej księżniczki Marii i następcy tronu Aleksego. Dyskusja o identyfikacji szczątków rodziny carskiej i ich autentyczności wybuchła z nową siłą. Wróciło zainteresowanie tą tragiczną kartą XX wiecznej historii.

Kiedy w 1998 r. Borys Jelcyn parł do tego, aby z należnym ceremoniałem pochować w Petersburgu zamordowanych carów, wszelkie wątpliwości co do autentyczności wykopanych pod Jekaterynburgiem ciał zepchnięto wtedy na margines. Najważniejsze było wypełnienie jednego z najważniejszych zadań, jakie Jelcyn postawił sobie podczas prezydentury: zapewnić rozstrzelanemu monarsze miejsce wiecznego spoczynku, zgodnie z należnymi mu honorami. Drugim zadaniem, jakie Jelcyn sobie stawiał, a nie wypełnił, był pochówek Władimira Iljicza Uljanowa, zwanego Leninem. Władimir Iljicz chciał spocząć w Petersburgu przy boku matki. Ani woli Jelcyna, ani woli Lenina dotąd nie wypełniono.